Er is iets gaande waar we vijf jaar geleden, voor Trump en voor de Brexit, nog geen idee van hadden. Een beweging van onderop die enorme impact heeft – op ons dagelijks leven, de manier waarop we met elkaar en met onze wereld omgaan. Het is een hoopvolle beweging, die democratie een nieuwe lading geeft en een eigentijdse gezicht. Mensen zitten niet bij de pakken neer – ze nemen zelf het heft in handen.

Natuurlijk, de democratische rechtsorde staat onder druk, nationaal en internationaal. Uitholling van de rechtsstaat, destabilisatie van de democratie door fakenews, manipulatie van verkiezingen. Deze lijst is uit te breiden met de opkomst van autoritaire regimes, afnemend vertrouwen in politiek en journalistiek, versplintering van het politiek landschap. 

Tegelijkertijd is er ook iets anders gaande. Terwijl de representatieve democratie het moeilijk heeft, is er wel degelijk beweging. Door mensen die buiten de lijntjes kleuren, met alle reacties van dien. Een beweging die in zijn aard democratisch is, maar niet werkt op de manier die wij gewend zijn en ‘normaal’ vinden.

Aan de hand van enkele recente voorbeelden wil ik laten zien dat tegenover een restauratieve tendens (Make America Great Again, Take Back Control, Nederland voor de Nederlanders) een beweging gaande is die juist toekomstgericht en vernieuwend is. En door en door democratisch.

#metoo Wie had vijf jaar geleden gedacht dat een handvol mensen, met name vrouwen, het voor elkaar zou krijgen dat geweld tegen vrouwen wereldwijd een issue werd? Wat begon als een aanklacht van aangerande (en erger) actrices tegen filmmagnaat Harvey Weinstein breidde zich via de social media als een olievlek uit. Wereldwijd stonden vrouwen op om duidelijk te maken dat geweld tegen vrouwen niet normaal is. Ook in landen, culturen en omgevingen waar dat tot voor kort geen issue was, sterker nog: gewoon gebruikelijk. Hier is geen parlement of regering aan te pas gekomen en de (verwachte) veroordeling van Weinstein door de Amerikaanse rechter is een bevestiging achteraf van het gelijk van de vrouwen. #metoo laat zien dat mensen zich massaal bewust kunnen worden van ongepast gedrag – wanneer degenen die er last van hebben de kracht en de moed vinden om dat stevig genoeg neer te zetten. Ongetwijfeld gaat deze nieuwe norm nu worden vastgelegd in wetgeving, waar de jurisprudentie die nu ontstaat de basis voor vormt. 

Klimaat Wie had vijf jaar geleden gedacht dat een meisje van zestien een wereldwijde protestbeweging zou kunnen ontketenen? Greta Thunberg zorgde met haar schoolstaking voor een fenomeen: binnen een jaar is ‘klimaat’ een dagelijks gespreksonderwerp, met name van de jongere generatie. Wat klimaatwetenschappers en milieubeweging maar niet leek te lukken –wereldwijd bewustzijn creëren voor opwarming van de aarde en de menselijke rol daarin, draagvlak vinden voor ‘Parijs’– lijkt nu wel te lukken. De urgentie is er, parlementen en regeringen komen in actie, voortgestuwd door een niet-geregisseerde beweging, die buiten de bekende orde opereert.

Urgenda Wie had vijf jaar geleden gedacht dat de hoogste Nederlandse rechter de regering zou wijzen op haar verantwoordelijkheden jegens de burger? De rechter houdt de uitvoerende macht (regering) aan de wet en confronteert de wetgevende macht (parlement) met de consequenties van de door haar vastgelegde wetten en verdragen. We zijn niet gewend dat de rechter op deze manier ingrijpt en de politiek tot actie dwingt, maar dit volgt uit onze staatsinrichting. Het is niet de rechter die op de stoel van de wetgever gaat zitten (mag niet), maar een rechter die de trias politica (scheiding der machten) juist honoreert door de spelers op de democratische spelregels te wijzen.

#zwartepietisracisme Wie had vijf jaar geleden gedacht dat Zwarte Piet echt een issue zou worden? En dat deze hashtag zou gaan staan voor institutioneel racisme? Dat we ons steeds meer bewust worden van onbewust discrimineren, wat anderen onbedoeld pijn kan doen? Dat etnisch profileren begrijpelijk (want praktisch) is, maar leidt tot uitsluiting en even begrijpelijke woede? 

Vier voorbeelden van bewegingen van onderop waar geen politieke partij aan te pas is gekomen. Sterker nog, waar de politiek schoorvoetend of zelfs tegenstribbelend volgt. Voorbeelden van bewustwording die weinigen zagen aankomen. Voorbeelden van democratie omdat het om bewegingen gaat die geen gehoor zochten (of vonden) bij de politiek en vervolgens hun eigen dynamiek kregen. Voorbeelden die laten zien dat wanneer je maatschappelijk iets wilt veranderen dat niet persé via de bekende wegen hoeft. Een levende democratie betekent ook, of misschien beter: juist, ruimte geven aan beweging van onderop en succesvolle opbrengsten overnemen. Een open en beweeglijk, levend systeem, dat zich aanpast aan veranderende omstandigheden.

NB – Voor de volledigheid, er zijn natuurlijk meer bewegingen van onderop. Bijvoorbeeld een deel van de boerenprotesten, met name Farmers Defence Force (foto), werken ook buiten de politiek om. Inhoudelijk betreft het hier juist een tegenbeweging, die gepaard gaat met het betwijfelen en soms ook ontkennen van aard, omvang en oorzaken van de aangekaarte klimaat- en milieuproblematiek.

Wat we zien is dat je je niet dood hoeft te staren, laat staan kapot te lopen, op de politiek. Je kunt zelf in actie komen – door medestanders te zoeken en verrekte duidelijk te zijn over je punt. Okee, op het irritante af (Greta Thunberg, Quinsy Gario) maar het werkt wel. Je kunt met succes aandacht vragen en krijgen voor gerechtvaardigde wensen en grieven. Dat bewijzen al die grote en kleine bewegingen die de afgelopen jaren zichtbaar en voelbaar werden. Beweging van onderaf is een verschijnsel van alle tijden. Juist voor de democratie zijn het interessante tijden. De vraag is: zie je de beweging, voel je de energie? Ervaar je dat dit (ook) democratie is? Durf je mee te doen?