Het zou wat zijn. Geen regels, geen wetten, en slechts een gebod: Heb uw naaste lief als uzelf. Voorbij alle gedoe met deugden en moraal, met normen en waarden. Leven in liefde, met jezelf en iedereen om je heen. Zo kwam Augustinus ooit tot de uitspraak: ‘Heb lief, en doe wat je wilt.’

Deze leefregel hoor ik voor het eerst van de directeur van het ICT-bedrijf waar ik eens werkte. We hebben het over onze ongewisse toekomst in de wereld van het internationale betalingsverkeer. En de onzekerheid die dat met zich meebrengt.

Ik opper dat het juist in verwarrende tijden belangrijk is om open en eerlijk te zijn. Door te vertellen wat je op je hart hebt kun je elkaars vertrouwen winnen. Daarop citeert hij Augustinus: Dilige et quod vis fac – Love, and do what thou wilt. Hij was afgestudeerd als filosoof. De kerkvader poneerde deze grondregel in zijn commentaar op de eerste brief van apostel Johannes.

^{‘Once for all, then, a short precept is given thee: Love, and do what thou wilt: whether thou hold thy peace, through love hold thy peace; whether thou cry out, through love cry out; whether thou correct, through love correct; whether thou spare, through love do thou spare: let the root of love be within, of this root can nothing spring but what is good.’} 

^{– Augustine of Hippo}

Handelen vanuit een goed hart

Je kunt het ‘Heb lief, en doe wat je wilt’ opvatten als: wanneer je handelt uit liefde dan hoef je je over de moraal geen zorgen te maken. De handeling die ontspringt in je hart is als vanzelf liefdevol en deugt per definitie – omdat ze voortkomt uit liefde. Je handelt vanuit een goed hart, en daarmee is het oké. 

Augustinus bedoelt met liefhebben niet: beminnen. Want dan had jij wel geschreven: Ama et quod vis fac. Wat overigens veel theologen en filosofen denken, maar dat is een misvatting die berust op onjuiste citaten. Nee, er staat niet Ama, maar: Dilige et quod vis fac. Je kunt dat vertalen als: Heb met aandacht lief.

En ‘doe wat je wilt' betekent niet ‘doe maar raak’. Allerminst zelfs. Augustinus was kerkvader en bepaald geen wildebras. Aanvankelijk overigens niet. In zijn jonge jaren deed hij alles wat God verboden had, om vervolgens tot inzicht en inkeer te komen en een diepgelovig mens te worden.  De Rolling Stones laten de jonge Saint Augustine nog figureren in You never make a saint of me.

Het ‘Heb lief, en doe wat je wilt’ kom ik jaren later weer tegen bij de moderne Franse filosoof André Comte-Sponville. Hij noemt in zijn Kleine verhandeling over de grote deugden (1997) de uitspraak van Augustinus ‘de geest van het Evangelie’ – door en door christelijk dus. 

Een materialistisch filosoof. Hij gelooft niet in God – en komt uit bij de Bijbelse naastenliefde. En kerkvader Augustinus.

Nu wil het geval dat Comte-Sponville een materialistisch filosoof is. Hij gelooft niet in God. Hij onderzoekt in zijn verhandeling bijna twintig deugden, die hij opvat als aretè, de Griekse uitmuntendheden. Om uit te komen uit bij de naastenliefde, het Bijbelse ‘Heb uw naaste lief als uzelf’. De christelijke agapè, zoals in het Nieuwe Testament door Johannes en Paulus beschreven. En door Augustinus samengebald in ‘Heb lief, en doe wat je wil’. 

Moraal imiteert de liefde

Comte-Sponville’s studie naar de deugden culmineert in de stelling dat wij moraal nodig hebben omdat het ons juist aan liefde ontbreekt. En zo ‘veroordeelt de liefde ons tot de moraal,’ en dan komt ie: ‘en bevrijdt ons ervan.’ De liefde brengt ons bij de moraal, maar wekt ook een verlangen naar een leven voorbij de moraal.

We hebben moraal nodig omdat het ons aan liefde ontbreekt. 

De filosoof stelt: ‘We hebben alleen behoefte aan moraal bij gebrek aan liefde.’ Moraal als substituut voor liefde. Want, het is de moraal die ‘ons dwingt te doen wat de liefde, indien aanwezig, in haar eentje voor elkaar zou krijgen.’ Moraal dwingt iets af wat op liefde lijkt, maar het niet is.

Zo wordt moraal ‘een schijngestalte van de liefde’, zoals beleefdheid ‘een schijngestalte van moraal’ is. Je beleefd gedragen is ‘doen alsof je deugdzaam bent’, moreel handelen is ‘doen alsof er sprake is van liefde’. Moraal ‘imiteert de liefde waaraan het haar ontbreekt’. 

Hoe meer liefde, hoe minder moraal

Liefde en moraal. Welbeschouwd een raar stel. Want liefde is universeel, alles en iedereen overstijgend. Terwijl moraal juist plaats- en tijdgebonden is, en daarmee een bron van ergernis, verwarring en ook geweld. Moraal wordt van buitenaf opgelegd, liefde komt van binnenuit omhoog.

Liefde en moraal lijken communicerende vaten. Hoe meer liefde we aan de dag kunnen leggen, hoe minder moraal we nodig hebben. Moraal is vorm en buitenkant, liefde is inhoud en binnenkant. Moraal bevindt zich in ons hoofd, liefde zetelt in ons hart. Moraal legt zich op, liefde stroomt uit zichzelf.

Hoe meer liefde we aan de dag leggen, hoe minder moraal we nodig hebben.

Kunnen we zonder moraal? Nee, zou je zeggen. Zonder moraal is er nog geen begin van vrede en rust in deze wereld. We hebben moraal nodig om ons ego te temmen. Maar ondertussen verlangen we naar een leven waarin je zou toekunnen zonder moraal – omdat je de liefde hebt, om apostel Paulus aan te halen.

^{Al sprak ik de talen van alle mensen en die van de engelen – had ik de liefde niet, ik zou niet meer zijn dan een dreunende gong of een schelle cimbaal. Al had ik de gave om te profeteren en doorgrondde ik alle geheimen, al bezat ik alle kennis en had ik het geloof dat bergen kan verplaatsen – had ik de liefde niet, ik zou niets zijn. Al verkocht ik mijn bezittingen omdat ik voedsel aan de armen wilde geven, al gaf ik mijn lichaam prijs en kon ik daar trots op zijn – had ik de liefde niet, het zou mij niet baten.}

 ^{– 1 Korintiërs 13:1-3}

Augustinus wijst ons de weg. Je kunt ‘Heb lief, en doe wat je wilt’ in je dagelijks leven gebruiken. Je kunt jezelf vele malen per dag afvragen: ’Is wat ik nu doe liefdevol?’ Dat is je dagelijkse ego-check. Het houdt je bij de les, beter: het houdt je ego bij de les – en die les hebben we allemaal te leren, het is onze levenslange les in liefde.